Lazca gramer / Lazuri grameri / Laz Grammar

Önsöz

Lazlar Karadeniz bölgesinin doğu ucunda yaşayan bir halktır. Rize iline bağlı Pazar (Atina), Ardeşen (Arthaşeni), Çamlıhemşin ve Fındıklı (Vi3he) ilçeleri ile Artvin iline bağlı Arhavi (Arkabi), Hopa (Xopa) ve Borçka ilçelerinde otokton olarak varlıklarını sürdürmektedirler. 93 Harbi olarak da bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşından dolayı Batum’dan göç etmiş ve günümüzde Sapanca, Akçakoca, Düzce, Yalova, Karamürsel, İzmit ve Gölcük gibi merkezlerde yerleşik olarak yaşamaktadırlar.

Lazca, Güneybatı Kafkas Dil Grubu içinde yer almaktadır. Svanca (Svanuri), Gürcüce (Kartuli ya da Korturi) ve Megrelce (Margaluri ya da Megruli) bu dil grubunun diğer üyeleridir. Bu diller arasında Lazcaya en yakın olan dil Megrelcedir.

Bir dil grubunu oluşturan dillerden birinin adını, o dil grubunun adı olarak kullanmak mantık dışıdır. Bundan dolayı bazı çevrelerce kullanıldığı biçimiyle “Kartveluri (Gürcü dilleri)” terimi bilimsellikten çok uzaktır. “Güney Kafkas Dil Grubu” ifadesi ise netliği olmayan bir tanımlamadır. Zira, Güneybatı Kafkas Dil Grubu’na ait olmayan Azerice, Ermenice vs. gibi diller Kafkas dağlarının güneyinde konuşulmaktadır. Bundan dolayı Lazcanın da içinde bulunduğu Megrel, Svan ve Gürcü dillerini “Güney Kafkas Dil Grubu” adıyla sınıflandırmak doğru bir tanımlama olamamaktadır.

Güneybatı Kafkas dilleri; fırlatmalı konsonların bulunması, Türkçedeki gibi vuayel uyumunun (“ses uyumu ”) bulunmaması; Kelimelerin hem önden, hem sondan ek alıyor olması; Bazı şahıslı fiillerin hem özneye hem tümlece uyum göstermesi gibi ortak özelliklere sahiptir.

Bu çalışmada konu ve örnek açıklamalarda Türkçe ve İngilizce olmak üzere iki dil kullanılmıştır. Ancak iki versiyon birbirinin çevirisi değildir. Fonetik, fonoloji ve gramerle ilgili İngilizce açıklamalar, Türkçeden daha çok İngilizceyi bilen okurlar için Gôichi Kojima tarafından hazırlanmıştır. Lazca ile ilgilenen bu gruptaki okurların dilbilimsel terimlere alışık oldukları düşünüldüğü için çok sayıda İngilizce terimin tanımı ayrıca açıklanmamıştır. Bu yüzden bazı konu açıklamalarının İngilizce versiyonu Türkçe versiyonundan oldukça kısa olmuştur.

Lazca cümle örneklerinin İngilizce karşılığı Eylem Bostancı ile Gôichi Kojima tarafından birlikte yazılmıştır. Ama bu, Türkçe karşılığının çevirisi değildir. Herhangi iki dil arasında mükemmel tercüme yapmak mümkün olmadığına göre, doğal olarak Türkçe açıklama ile İngilizce açıklama arasında farklılıklar bulunmaktadır. Lazcadaki bir biçim Türkçedeki iki veya daha fazla biçime karşılık gelebilmektedir. Bunun tersi yine doğrudur. Ancak, bunlardan sadece biri ya da bazen ikisi tercih edilmiştir. Aynı durum İngilizce için de geçerlidir.

Burada ayrıca, Lazca hakkında birkaç noktayı belirtmek isteriz; Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır.

Lazcanın, yakın zamana kadar yazılı hale getirilmemiş olması ve standart biçiminin olmayışından dolayı, özellikle fonemler ve fiil çekimi konularında yöresel değişkenler geniş bir bakış ile incelenmiştir. Değişkenler daima batıdan doğuya doğru ele alınmıştır. Diyalektlerin özelliğini açıklanırken sadece ilçe adını kullanmak bazı durumlarda yeterli olmadığından köy adlarına da yer verilmiştir. Çünkü her köyün konuşması kendine özgü bir dilsel sistemdir. Bir fiilin bir kipteki ya da bir zamandaki çekimi bazen iki köy arasında değişebilmektedir.

Çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek kipi gibi kipler dışında Lazcada Tecrube kipi, Yeterlik kipi vs. bulunmaktadır. Ayrıca, Lazca hem Ergatif sözdizimi, hem Datif sözdizimi olan bir dildir. Lazcaya özgü bir özellik olarak Ergatif özneli Nesnesiz fiillerin bulunuyor olmasından dolayı, genellikle Ergatif diller için geçerli olan terimler yetersiz kalmış, bundan dolayı yeni terimler hem Türkçe, hem İngilizce hem de Lazca olarak türetilmiştir.

Fiilbaşı (Phriverbi), Kököneki (Phricici), İki-taraf ek (gom3xvala) gibi yeni terimler hem Türkçe, hem Lazca olarak türetilmiştir. Ayrıca, Türkçe veya İngilizce olarak tek kelime ile anlatılması mümkün olmayan kavramlar için Lazca yeni terim türetilmiştir.

11. bölüm (Fiil sınıflandırma) ve 47. madde (Lazca fonemleri) Gôichi Kojima tarafından hazırlanmıştır. Kalan bütün bölümler Gôichi Kojima ile İsmail A. Bucaklişi tarafından ortak olarak yazılmıştır.

Şu an elinizde bulunan Lazca Gramer kitabı, uzun yıllardır devam eden alan araştırmalarına dayalı olarak hazırlanmış ve bugüne kadar Lazca üzerine yapılmış en kapsamlı çalışmadır. Sapanca ve Pazar’daki alan çalışmaları Bucaklişi tarafından, Ardeşen, Çamlıhemşin, Fındıklı, Arhavi, Hopa ve Çxala’daki alan araştırmaları Kojima tarafından yapılmıştır. Ayrıca Kojima Pazar’da da çalışmalar yürütmüştür. Bunun yanında Hasan Uzunhasanoğlu’nun Fındıklı’da sürdürdüğü çalışmalardan da faydalanılmıştır.

Alan araştırmalarının haricinde Fransız Dilbilimci Georges Dumezil ve Megrel Dilbilimci Guram Khartozia’nın Lazca masal derlemelerinden yer yer faydalanılmıştır.

Anadili Lazca olanlar için açıklaycı ve yol gösterici olacağını ümit ediyoruz. Aynı zamanda genel olarak Güneybatı Kafkas dilleri ile ilgilenenlere de faydalı olacağı kanaatindeyiz.

Gôichi Kojima, İsmail A. Bucaklişi