LAZCA:

Lazca, eklemeli bir dildir. Dilbilimciler tarafından Kafkas dilleri içinde değerlendirilir. Kafkas dilleri kendi içinde Kuzey-Doğu Kafkas dilleri , Kuzey-Batı Kafkas dilleri, Güney- Batı Kafkas dilleri ve Güney-Doğu Kafkas dilleri olmak üzere dört gruba ayrılmaktadır. Lazca Güney-Batı Kafkas dil grubu içinde Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile birlikte yer alır.

Lazca, Megrelce, Gürcüce ve Svanca’nın temel kelime haznelerine ve fiillerin çekimine  bakıldığında, bu dillerin aynı dil grubuna mensup oldukları anlaşılır. Dilbilim açısından bakıldığında Lazca ve Megrelce’nin aynı dilin (Zanca) iki farklı şivesi olduğu ilk bakışta görülür.Lazca ve Megrelce’nin, Zanca adı verilen antik Kolkheti'de konuşulan dilin zaman içinde ikiye ayrılmış kolları olduğu dilbilimciler tarafından kabul edilmektedir. Zan dilinin kelime hazinesi, günümüzde Lazca ve Megrelcede varlığını sürdürmektedir.

Kelime hazinesi, cümle kuruluşları, dilin fonetiği ve gramer yapıları, Lazca ve Megrelce arasında anlaşmayı engelleyecek düzeyde ciddi farklılıklar içermez. Lazcaya hakim biri Megrelce’yi kolayca anlayabilmektedir. Bu iki dildeki (şive demek daha doğru) farklılıklar, kelime düzeyinde  değil ses düzeyindedir. Lazca ve Megrelce için yapılan bu tespitler, Lazca–Gürcüce  ya da Megrelce-Gürcüce için yapılamaz. Çünkü Gürcüce ile Zanca’nın bu iki şivesi arasındaki fark kelime düzeyindedir. Gürcüceyi anaç bir dil gibi göstermeye çalışan Gürcü resmi ideolojisi, Güney-Batı Kafkas dil grubu için (Lazca-Megrelce-Gürcüce-Svanca) “Kartveluri” terimini kullanmayı tercih etmektedir. Gürcü terminolojisindeki bu kullanımın yanlışlığı bilinmektedir. Nedeni ortada: Gürcülerin siyasi kaygıları. Hiçbir bilimsel ölçüt, Lazca ve Megrelce’nin Gürcüce’nin bir şivesi olduğu sonucuna götürmez. Gürcücede ‘Khartveli’ (Lazlar Gürcülere Khortu der) kelimesi Gürcüce’yi tanımlar. Hiçbir bilimsel ölçü de bu diller arasındaki akrabalık bağını reddetmez.

Lazca, Çoruh (Corokhi/ (Ç'oroxi) vadisiden (Batum) başlayarak Mapavreye (Çayeli) kadar olan Güneydoğu Karadeniz sahil şeridinde; Megrelce, Rioni nehrinin kuzey kesiminde N3xeniş3'ari'nin batısında ve Rioni'nin ağzından başlamak üzere Oçamçire'ye kadar bütün Karadeniz kıyıları boyunca konuşulmaktadır. Megrelce’nin Zugdidi dialekti Lazcanın Hopa dialektine oldukça yakındır.

Laz dilinde 35 ses vardır. Lazca’nın kendine özgü ses yapısı vardır; Lazcaya özgü sesler şunlardır: |Ö|,  |X|,  |Ü|, |Ô|,  |Û|,  |Â|  |É|,  |W| |Q|[1]. (q sesi sadece, Hopa dialektinde ve Megrelce’de bulunmaktadır) 

Laz dilinde dört temel şive bulunmaktadır, bunlar Atina (Pazar), Arkabi(Arhavi) ve Xopa(Hopa), Arthaşen (Ardeşen) şiveleridir.

Lazca, yapı bakımından eklemeli bir dildir. Kelimelerin önüne ve sonuna bir takım ekler getirilerek yeni kelimeler yapılır. Yapım eki durumunda yaklaşık 50 tane önek, 80 dolayında da sonek bulunmaktadır.

ADLANDIRMANIN BAĞLI OLDUĞU ÇEŞİTLİ YÖNLER:Yer adlarının oluşumunda, kişilerin, hayvanların, yaşanan bir olayın, yerin insanda bıraktığı izlenimin belirleyici olduğu görülmektedir. Yerin biçimine, bitki örtüsüne vb. sıkıya bağlı, somut, tarihi izdüşümleri olan, hayatın içinden adlandırmalardır. Yerlere verilen adlar, hayatın sıcak soluğunu taşımakta, somut yaşama ilişkin mesajlar içermektedir.  

I- YERLERİN ADLANDIRMASINDA ÇEŞİTLİ ÇIKIŞ NOKTALARI: Lazların yaşadığı coğrafya, zengin bitki örtüsüne, engebeli arazai yapısına, derin vadilere, bol akar sulara sahiptir. Yer adlandırmalarında genellikle arazinin şekli etkili olmakta; bunun yanında yerle ilgili bir anı, su, yol, taş, ağaç, hayvan ve insan gibi etkenler de adlandırmalarda rol oynamaktadır. Çıkış noktası yapılan varlıklar adını verdikleri yerde sayı bakımından ya az ya da çok fazla olduğu için  adlandırmalara konu olmuştur. Örneğin, bu coğrafyada düzlük yerler çok azdır. Bundan dolaydır ki, bir dönümü bile geçmeyen küçük bir düzlük bile “zeni” ismiyle anılabilmekte; bu isim, bir bölgeye adını verebilmektedir. 

a) ZENİ(=Düzlük) demektir. Düzlüğü çıkış noktası yapan adlandırmalar: Bpçiaeni: Koç düzü; Ciniaeni: yukarki düzlük; Ciniepaenz: Yukarıdaki, üstteki düzlük; Didizeni: Büyük düzlük; Gplzaeni: Düz yayla; Gplzaenz: Enlemesine geniş düzlük; Xtûiepaenz: Xtûi’nin üst düzlüğü; Üzdveoeaeni: Kadıların düzlüğü; Üpôidiaeni: Üpôidi’nin düzlüğü; Ntridinzaeni: Ntridinz’ nın düzlüğü; Prpnöeaeni: Prpnöe’nin düzlüğü; Szrzmediaeni: Sarı Ahmet’in düzlüğü; Ûtrzaeni: Ûtrz‘nın düzlüğü.

b) GAZ (=Ypl): Yolu çıkış noktası yapan adlandırmalar: Üpüpgaz: Yol ayrımı; Cegza: İniş yolu; Msüzlegaz: Merdiven yol.  

c) RUBA/WZRİ/DERE(=Dere/su): Suyu çıkış noktası yapan adlandırmalar: Zyşenzrtbz: Küçük Ayşe’nin deresi; Cancuruba/ Canceruba: Canca’nın deresi; Çilzxirtbz: Çilzxi Deresi; Delirtbz Deli dere; Dendeğizeni: Dendeği (Dendek?) Düzü; Derebzşi: Derebaşı; Didirtbz: Büyük Dere, büyük vadi; Kzrmzûertbz: Değirmen deresi; Üzvzrirtbz: Hartuma deresi; Mtlpnzçzyi: Karaağaçlık çayı; Pmpûertbz: mpûe’nin deresi; Otğzrinzşüzlz: Pınarın yanı; Ôeûrevzuirtbz: Ôeûre’nin yaşadığı yerin deresi; Wzôinzrtbz: Wzôinz’nın deresi; Wzribzçxtri:  Yakan su, yakıcı, insanda iştah açan, içme isteği uyandıran su; Wzriğtlipkui: Suyu yan akan hafif eğimli tepe; Wzripkupni: Dönen su; Wzripltği:  St pltğt; Wzrişüzlz: Stytn yznı; Wzriütdeli: Stytn dibi; Wzriüznöeni: Menderes; zriôiji: Suyun zğaı; Wzriupli: Stytn gözü, pınar; Özözxpnz:  Çamurlu, sulu yer; Mzçxz: Şelzle. köyde ve yaylada iki yer bu adla anılmaktadır; Mzçxzui: Şelalenin üstü.

d) MAĞARA:  Mağarayı çıkış noktası yapan adlandırmalar: Amenzmzğzrz: Küçük Ahmet’in mağarası; Mtutimzğzrz: Ayının mağarası; Mzğzrzoeşüzlz: Mzğzrzlzrın yznı. 

e) RZÜZNİ (=Ueoe): Tepeyi çıkış noktası yapan adlandırmalar: Öpğpnzrzüzni: Öpğpnz Ueoesi; Gesûzrzüzni: Pleki tepesi. (Pleki yapımında kullanılan bir taş madeni bulunduğu ve pleki üretildiği için buraya bu isim verilmiş.); Gzmzrzüznz: Dışa doğur açılan tepe; Mpnéznzrzüzni / mtnéznzrzüzni: Mpnéznz’nın tepesi; Rzüzniyzuzği:  Tepedeki yatak yeri; Rzüznimele:  Tepenin ötesi; Ûpôzlirzüzni: Topali’nin Tepesi; Vzryzrzüzni: Vzryz’nın ueoesi.

f) XENDEĞİ: Hendeği çıkış noktası yapan adlandırmalar: Didixendeği: Büyük hendek.

g) ÇUKUR: Çtktri: Çukuru çıkış noktası yapan adlandırmalar: Çznzkyzuzği: Çznzk yatağı. Çanak biçiminde bir düzlük olduğu için bu ismi almıştır; Mistri: Yem kanalı; burası yem kanalına benzediği için bu ismi almıştır; Dplpşüpmeri: “Ytkzrıdan aşağıya yenmiş.” Anlamındadır. Coğrafi olarak, elma ısırığına benzer bir yerdir; Ûzsütri: Pu vzdisi.

h) BAYIR: Bayırı çıkış noktası yapan adlandırmalar: Didimbzyiri: Büyük bayır; Üiûpmbzyiri: Üiûp’ntn bayırı.

i) ÛPBZ(=Göl): Gölü çıkış noktası yapan adlandırmalar: Ûpbzceutrgeri: Üstü örtülü göl; Ûpbzşüzlz: Gölün yanı.

j) EUEĞİ: Eueği: Euek.

k) İSNİNA(=Sarp kayalık): Sarp kayalık yerleri çıkış noktası yapan adlandırmalar: Köyde biri yaylada (sataple), biri köyün doğusunda olmak üzere iki tane İsina vardır. İsina’ların Laz toplum yaşamında dini bir anlamı da vardır. Oxvame’ler genelde İsina’ların bulunduğu hakim yerlere kurulurdu. Bu anlamda İslamiyet öncesinde kurulmuş hemen her köyde bir oxvame bir de isina yer almaktadır. İsinzçiji: İsina’nın dibi; İsinz: Kayalık, dağ, uçurumları olan yer;  İsinzrzüzni: İsinanın tepesi; İsinzüzôtlz: İsinz’nın arkası; İsinzrtbz: İsinz deresi. 

l) KVA/TAŞ: Taşı çıkış noktası yapan adlandırmalar: Kvzşüzlz: Taşın yanı; Kvzbtrötli: Taştan kulplu balta. Burada hakim bir tepenin üzerinde, doğal anıt diyebileceğimiz, kulplu baltaya benzer büyük bir taş bulunmaktadır; Kvzbzjgi: Çatal taş; Kvzbzğt: Taş ambar; Kvzceépneri: Dikili taş; Kvzmçire: Geniş taş; Kvzmtrgi/Kvzmtrci: Topak taş. Taşları topak topak olduğu için bu isim verilmiş olabilir; Kvzûzxeri: Kırık taş; Kvznözreri: Yazılı taş; Kvzyui: Taşın üstü; Üzyzltği: Kayalık; Kvzstleri: Kendir gibi yolunmuş taş; Mpğpnzkvzşüzlz: Moğona’daki taşın yanı; Ûzşiueği: Taş etek;

m) OLUĞİ(=kuru dere yatağı, küçük vadi): Kuru dere yatağını çıkış noktası yapan adlandırmalar: Evrepltği: Evre’nin oluğu; Ütlepltği: Kısa ? oluk.

n) WTNGİ(=sivri taş): Sivri taşı çıkış noktası yapan adlandırmalar: Hzyuzwtngi: Hayta’nın sivri taşı.

[1] [2] [3] [4]