XI- YAPI ve KÖKEN AKIMINDAN YER ADLARI:

Yer adlarını ifade eden  kelimleri yapı bakımından; kök, birleşik ve türemiş olmak üzere üçe ayırabiliriz. Köken bakımından yer adlarında, Lazca, Türkçe, Arapça, Gürcüce, Pontos Rumcası, Ermenice (Hemşince) olmak üzere 6 farklı dilin izlerine rastalamak mümkündür. Ancak ağrılıklık olarak Lazca’dır. Birleşik yeradları genelikle ikili gruplar halindedir, İçlü grup halinde olanlarına da rastlamaktayız.

A) TAMAMEN LAZCA OLAN YER ADLARI:

 Bu grupta toplam 173 Lazca yer adı bulunmaktadır. Bunların 22’si kök, 37’si türemiş, 114’ü bileşil kelime durumundadır. Bu sayılar tamamen Lazca olan kelimelere ilişkindir; yarı Lazca olanlar bunun dışındadır.

a)      Kök Halindeki Lazca Yeradları:

Zürz, Zrzvzni, Çilzxi, Çzuzxi, Dzsûzvi, Dpbirz, Dtrzxipnz, Eueği, Xtlinuz, İsinz, Üistlz, Üiéxz, Ütle, Misuri, Npsûzmbeni, Pnz, Prpnöe, Ozûi, Sütrdi, Şzoxt, Ûzôewi, Uzvtsüeri.

b)      Türemiş Haldeki Lazca Yeradları:

Cewpmilt, Öpröpnz, Özözxpnz, Dplpmtrtnéxpnz, Dplpmtnéxpnz, Dplprznwinpni, Dplpûzxt, Gplzaenz, Ğvzndi, Üzöenevzui, Üpüpgaz, Üpüpvzui, Limbpépnz, Mzçxz, Mzszrpnz, Meüzçzotri, Mijgure, Mpğpnz, Mtlpnz, Mwvenz, Npbzcene, Npozûeni, Pbzrzşpnz, Pxvzme, Pkpszle, Pmbple, Pmcpre, Pmpûe, Pmwirzşe, Oimbilpnz, Ôeûrevzui, Uxirpnz, Ûzwiüeri, Toeri, Éxembrpnz, Wiorpnz, Dplpşüpmeri.

c)      Birleşik Haldeki Lazca Yeradları:

Bzdilivzdi, Bzrbzlipnz, Bzütrizvlz, Berğelipnz, Bpçiaeni, Cancuruba/ Canceruba, Ciniaeni, Ciniepaenz, Çelepnz, Çilzxirtbz, Çirznicekézoeri, Çukenimeşe/Çokenimeşe, Öiüzşipbğe, Öpğpnz, Dendeğizeni, Didixendeği, Didizeni, Didimbayiri, Didirtbz, Evrepltği, Gesûzrzüzni, Gplzaeni, Gzleniüpmzûi, Ğprisütrdi, Gplzoemelenüzle, Ğtlipnz, Hzyuzwtngi, Xtûiepaenz, Xzöiui, Xinciôiji, İsinzçiji, İsinzrzüzni, İsinzüzôtlz, İsinzrtbz, Jilenisataple, Jinicewpmilt, Kzrmzûedplpzaeri, Kzrmzûenzşüzlz, Kzrmzûertbz, Kvzbtrötli, Kvzbzğt, Kvzceépneri, Kvzmçire, Kvzmtrgi/Kvzmtrci, Kvzûzxeri, Kvznözreri, Kvzyui, Üzbzpnz, Üzözlinzcegaz, Üzrzbinzpnz, Üzvzrirtbz, Üiûpmbzyiri, Üiûppnz, Üpôidiaeni, Üpéibpcinz, Üprutnzdtéxt, Ütlepltği, Ütrtpnz, Ütyişüzlz, Livzdiwtôtûz, Mzçxzui, Mzndreôiji, Mzğzrzoeşüzlz, Mbtlişüzlz, Meçximtçxi, Mpğpnzkvzşüzlz, Msüzlegaz, Msüvericeğtreri, Mtlpnzçzyi, Mutrilebyzri/Mutrilpbczri, Mutuimzğzrz, Méxtlişüzlz, Mwtşüzlz, Npğtrilivzdi, Pxpriceöveri, Pkpszlegplzgaz, Pmbplinzşüzlz, Pmpûertbz, Pmpûeui, Pmrişüzlz, Prpnöeaeni, Pşüendznilivzdi, Pşütrişüzlz, Oimbilzindrz/ Oimbilzyindrz, Ôeûrevzuirtbz, Rzüznimele, Spüzğiçiji, Sütrdiui, Utdelivzdi, Utdenicewpmilt, Ûzüinzozéxz, Ûzsütri, Ûpbzceutrgeri, Ûtrzaeni, Ûtrzpnz, Vzryzrzüzni, Wzlenimcpre, Wzlenimerae, Wzôinzrtbz, Wzribzçxtri, Wzriğtlipkui, Wzripkupni, Wzripltği, Wzrişüzlz, Wzriütdeli, Wzriüznöeni, Wzriôiji, Wzriupli, Éxemrişüzlz, Éxenidplpxrzsüeri, Wtngeoeşüzlz, Üprutnzdtéxt.

B) YER ADLARINDA ÇEŞİTLİ DİLLERİN ETKİLERİ:

Yer adları, aynı zamanda Lazların tarihte ilişki içinde oldukları halklarla etkileşimlerinin de tanıklarıdır. Bu etkileşimin coğrafi boyutları çok geniştir. Karadeniz’in doğu ucu, Laz kültürünün izlerini taşımaktadır. Müslümanlaşmış Ermeniler (Hemşinliler), Türkler, Gürcüler, Rumlar, Ruslar temas edilen halklardır. Hemşinlilerle özellikle yaylalarda ortak kullanılan yerler söz konusudur. Hemşinliler, Hemşince’nin yanısıra, Türkçe’nin etkisinde kaldıkları ölçüde yer adlarını da Türkçeleştirmişler, bu etkiyi Lazca’ya da taşımışlardır. Aynı biçimde, yer adlarımızda, Gürcüce’nin Rumca’nın, Arapça’nın izlerine rastlamak mümkün. Köydeki yer adlarında başka dilerin açık ve dolaylı etkisi de görülmektedir. “Yarı etki” ya “dolaylı etki” sözkonudusudur; genellikle, adlardaki yabancı kelime ile Lazca kelimenin birleşmesi ya da kelimenin Lazca ses yapısına uydurulması biçiminde olmakta; Lazca’ya giren yabancı kelime, ev sahibi dil (Lazca) tarafından tanınmaz hale getirildikten sonra kabul edilmektedir. 

a) TÜRKÇE ETKİSİ:

Lazca, daha çok cumhuriyet döneminde Türkçe’nin etki alanına girmştir. Osmanlı’nın ümmetçi yapısı, Müslümanlaşmış olan Lazları kendi kültürleriyle kabul etme, içine sindirme imkanı veriyordu. Cumhuriyet döneminin “milli devlet” fikri bu durumu olduğu gibi benimsemesi düşünülemezdi. Çünkü tek delet, tek millet fikri yeni devletin temelini oluşturmaktaydı. Bundan dolayı Osmanlı’nın bu yaklaşımı ters yüz etme durumu hasıl oldu.

Türkçe’den Lazca yer adlarına, kelime akışı, değiştirme ve doğal etki sonucu olmak üzere  iki biçimde olmuştur. İlkin köyün adı Türkçeleştirilmiş, Ğvandi olan köy ismi Çayırdüzü biçiminde değiştirilmiş, daha sonra mahalle adları Türkçeleştirilmiştir. Laca ismi üpüpvzui olan mahalleye okul yapılınca bu mahallenin adı Derecik oluvermiştir. Ardından çay alım yerlerinin adlandırılması sırasında irili ufaklı bütün mahalleler Türkçeleştirilmiştir. Buna göre, Yağijiavla (=Düz Mahalle), Çurdiona (=Yayla Mahallesi), Oxoriceöveri (Czmi Mzhzllesi)...

Hudut davaları, vergi meseleleri yüzünden Lazca adı devlete yansımış yerlerin isimleri de yine Türkçeleştirilmiştir. Wzriini ismi bir dzvz yüzünden devleten yansıyınca burası kayıtlara Sarıgürgen biçiminde geçirilmiştir.

Yer adlarının mota mot Lazca’dan Türkçe’ye çevrilerek değiştirildiği de olmuştur. Boçizeni (Koçdüzü), Pimbilona (Sakallıkayın) gibi, Kvaşüala (=Dikilitaş) gibi..

Doğal Etki Sonucu Türkçeleşmeler: Bu Türkçeleşme genellikle, Hemşinlilerin etkisiyle olmuştur; Derebaşı, Uzunçayluği, Çanakyataği, Çukuri, Ktaeyi, Uikmeltği, Üzyzltği, Eskijzmeşükzlz, Delirtbz Çzuzxi Çzmidtrzği, Çtktri, Çzyltği, Çifûiçzmi Çznzkyzuzği, Szrzmediaeni, Tuzla, Taşiteği gibi...

3’ü kök, 2’si türemiş, 6’sı bileşik olmak üzere toplam 11 adet Türkçe kelime köyde kullanılan yer adlarında varlığını sürdürmektedir. Bu kelimeler, Lazca tamalama ekleri aracılığıyla Lazcalaşmıştır.

1- Kök Halindeki Türkçe Yeradları: Kuzeyi, çzyltği, Çtktri...

2- Türemiş Haldeki Türkçe Yeradları: Üzyzltği, Uikmeltği...

3- Bileşik Haldeki Türkçe Yeradları: Çzmidtrzği, Çznzkyzuzği, Derebzşi, Ûzşiueği, Ûtalz, Tatnçzyltği...

b) ARAPÇA ETKİSİ:

Arapça’nın Lazca üzerinde doğrudan etkisi söz konusu değildir. Arapça’nın, Türkçe’ye geçmiş kişi isimleri üzerinden Lazca yer adlarına etkisi söz konusudur. Bu kelimeler, Lazca kelimelerle ve ekler aracılığıyla Lazcalaşmıştır. Kimileri de Lazca ekler alarak Türkçe kelimelerle birleşmiştir.

Kök Halindeki Aparça Kelimeler:

Celzşi...

c) GÜRCÜCE ETKİSİ:

Gürcüce ile Lazca’nın akrabalığı öteden beri bilinen bir gerçektir. Akraba diller olsalar da bu iki dilin birbirninde farklılığı ortadadır. Kraliçe Tamara döneminde Gürcülerin şimdikinden çok daha geniş bir coğrafyaya yayıldıkları gerçekliği tarihi belgelerle sabittir. Gürcüce’nin Lazca yer adlarına etkisi de muhtemelen Tamara döneminde olmuştur. Çünkü Gürcülerin Lazlar üzerindeki etkisinin en yoğun olduğu dönem bu dönemdir. Sataple Szmzrile Szmpnpnz gibi örnekler, Gürcüce’nin Lazca yer adları üzerindeki etkisini göstermektedir.

d) PONTOS RUMCASI’NIN ETKİSİ:

Pontos Rumcasının Lazca’ya olan etkisi, muhtemelen, Trabzon Rum İmparatorluğu döneminde olmuştur. Yalnız bu etkinin yönü belli değildir; Zanca’dan (Lazcaların ata dili – Kolhlar, Lazların ataları olarak bilinirler-) Pontus Rumca’sına doğru bir etkiden de söz edilebilir. Bu etki, Pontus Rumca’sından Lazca’ya doğru da olabilir. Örneğin, rzüzni (=rzkznz) kelimesi Rpnups Rtmcz’sında da kullanılan bir kelime. Bu kelimeden Pleki tepesi anlamına gelen gesûzrzüzni, adı türemiştir. Gzleniüpmzûi, isinzrzüzni...

e)      ERMENİCE (HEMŞİNCE) ETKİSİ:

Daha çok yaylalardaki yer adlarında rastlamaktayız. Lodoçuri, Pilonéltği, Miöilpvi..

f) BİLEŞİK YERALARINDA İKİLİ ETKİ GURPLARI:

1-     Lazca+Pontos Rumcası: Bu etki, iki biçimde olmaktadır: Lazca eklerle Pontos Rumcası’dan gelen kelimlerin birleşimesi Gzmzrzüznz; Lazca eklimlerlerle Pontos Rumcası’nden gelen kelimelerin birleşmesi; Öpğpnzrzüzni, Mpnéznzrzüzni/mtnéznzrzüzni, Neünzrzüzni...

2-      Lazca+Arapça: Bu etki, iki biçimde olmaktadır: Lazca eklerle Arapça’ gelen kelimlerin birleşimesi Ame(na)mağara; Lazca kelimlerlerle Arapça’dan kelimelerin birleşmesi; Zyşenzrtbz, Çzmzlipnz, Xzszpnz, Xojanakra, Üzdveoeaeni, Ntridinzaeni, Şzbznipnz...

3-     Arapça-Türkçe: Bir Arapça bir Türkçe kelimenin birlmeşmesi ve Lazca eklerle Lazcalaştırılması söz konusudur: Zôûtlz-çzyltği, Xzûiôiüprt, Üzlemstaiüprt, Mzmtdpğlişi...

4-   Lazcayla Bileşik Haldeki Türkçe Kelimeler: Lazca eklerle Türçe’den gelen kelimelerin birleşimesi Otğzrinzşüzlz, Şerzyiçzyltği,; Lazca kelimlerlerle Türkçe’den gelen kelimelerin birleşmesi; Bzdi-çzyltği, Delirtbz, Zûmzczkvzşüzlz, Bzdiüprt, Çzçzüprt, Xirôtaiyzuzği, Yzğijizvlz...

5-     Türkçeyle Bileşik Haldeki Aprapça Kelimler: Zliwzyzuzği, Zôûtlzçzyltği, Xzûiôiüprt, Üzlemstaiüprt, Amenamağara, Zyşenzrtbz, Celzşi, Çzmzlipnz, İsmzrzüzni, Ntridinzaeni...

6-      Arapça- Pontos Rumcası: smzrzüzni, Ûpozlirzüzni...

7-   Pontos Rumcası -Türkçe: Rzüzniyzuzği...

8-     Lazca-Fransızca: privirzji...

9-   Lazca-Farsça:  Utdeniçpyi...

10- Kaynağı Bilinmeyen-Türkçe:  Jzndzrmzüzyz...

g) BİLEŞİK YERALARINDA ÜÇÜLÜ ETKİ GRUPLARI:

Lazca-Türkçe-Aprapça Üçlü Bileşik Kelimler: Bazen de bir kilemede üç dilin de varlığına rastlamaktayız: Szrzmediaeni, eskijzmeşükzlz...

YER ADLARINDA LAZCA’DAN LAZCA’YA DEĞİŞME:

Lazca’dan Lazca’ya değişmeler de olmuştur. Kimi yerlerde değişiklikler İslamiyet sonrasına ait. Arazilerin el değiştirmesi sırasında eski sahibinin adı yere verilmiştir. Bunlar, İslami isimlere taşıyan kişileri çıkış noktası olarak aldıkları için yarı Lazca, yarı Arapçadır; Saramadizeni, Nuridinazeni, Mamudoğlişi gibi... Bu arazilerin Lazcaları ne olmuştur, arazinin eski sahipleri buralara ne ad vermekteydiler? Bu çoğu zaman bilinmemektedir.

            Sonuç:

Tarihte, Doğu Karadeniz'de Pontos kolonizasyonundan çok önceleri, toplumlar yaşamaktaydı. Doğu Karadeniz'in özellikle kıyıdan uzak, sarp köylük kesimlerle ilgili yer adlarının etimolojik incelemeleri yapıldığında bu konuda daha net görüşler ileri sürülebilecektir.

Doğu Karadeniz kıyısı boyunca uzanan yer adlarının çoğu Kolheti kültürüne ait olmalıdır. W.E. ALLEN de bu görüşü destekleyen tarihi-sosyolojik tespitlerde bulunduktan sonra; “...Lazca yer adları, daha batıda Trabzon ve Giresun'da, en azından Samsun'a kadar ve Civizlik (Maçka) içlerine kadar izleri araştırlarak bulunabilir. Laz Dili temelinde Pont yer adlarıyla ilgili yapılacak bilimsel bir çalışma, hiç şüphe yok, ilginç sonuçları ortaya çıkaracaktır. Laz aile isimleri bozulmuş terminolojiyle, Ortaçağ Trabzon İmparatorluğu kayıtlarında görülebilir.” demektedir.

Lazca yer adları, tarihin derinliklerinden çok az bir değişiklikle günümüze gelmiş olmaları ile Lazca’nın en eski ve diri öğeleridir, Laz halkının dil-kültür hazinesidir. Geçmiş Lazca’nın kalıntıları yer adlarında saklıdır. Yüzyıllar önceki Lazca’nın izleri, yer adları bağlamında ya hiç değişmeden ya da çok az bir değişiklikle varlığını korumaktadır. Lazca yer adlarını titizlikle incelemek ve bunları, yer yer bozulmuş, unutulmuş Lazca’nın tarihsel tanığı, referansı haline getirme gereği vardır.

Yararlanılan Kaynaklar:

BUCAKLİŞİ, İsmail A.: “Japon Dilbilimci Kojima Goişi ile söyleşi”, Kafkasya Yazıları, sy.7, İstanbul 1997.

BUCAKLİŞİ, İsmail A.: “Lazuri Nena/Laz Dili”, Mjora sy. 1, Kış, 2000, s.46-51.

KAPTAN,Sevgi: Bir Köyün Kültürel Yaşamı, [Ğvandi/Çayırdüzü Köyü], Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme Tezi, 199[7?]