OFLİNE ÇEVİRİ

Kısaltmalar
gyu.	yö.tsz.
yul.	yö.lok.
atn.	yö.yyk.
fur.	yö.dyk.
viw.	yö.dtm.
ark.	yö.dtm.yyk.
arş.	yö.nsz.
xop.	eö.nsz.
sap.	eö.ynl.
fra.	eö.dnl.
ing.	eö.2nl.
lat.	dö.syk.
ös.nsz.	dö.tsz.
ös.ynl.	dö.ytl.
►	dö.btl.
~	/ /

47

Lazca Fonemleri - 1/3 -

47.  Fonetik: Lazca Fonemleri

Bir dilin fonemlerini anlatırken “sert”, “yumuşak”, “ince”, “kalın” gibi empresiyonist (izlenimci) kelimeleri kullanırsak herkesin duygusu aynı olmadığı için anlaşmazlık olur. Hele Türkçede benzeri bulunmayan fonemleri bu tür kelimelerle anlatmak imkansızdır. Dilbilimsel terimler ile Lazca fonemlerini tasvir edelim.

İlk önce fonemleri, alfabe sırasına göre değil, boğumlama şekline göre sınıflandıralım.

47.1.Vuayel

(Halk dilinde “sesli” bazılarına göre “ünlü”)

Lazca vuayelleri, alfabesinde A, E, İ, O ve U  harfleri ile yazılan fonemlerdir. Bir vuayel tek başına heceyi oluşturabilir.

Vuayel, normal konuşmada ses tellerinin titreşimi ile telaffuz edilir. Yani dilbilimsel terimle “sesli”dir. Ama fısıldanırken, ses tellerinin titreşimi olmaksızın telaffuz edildiğine göre “sessiz” olur. Lazca vuayelleri, dil ve dudakların durumlarına göre beş foneme ayrılırlar. Fonemler eğik çizgi ( / / ) arasına konurlar.

47.2.    Konson

(Halk dilinde “sessiz”, bazılarına göre “ünsüz”)

Konson, vuayel olmayan her fonemdir. Laz alfabesinde P, Ô, B, M vs. harfleri ile yazılır. Lazcada konson fonemleri vuayelsiz heceyi oluşturamazlar.

[Vuayelsiz heceleri olan diller de vardır. Örnek: Çekçenin vlk  kelimesi ( kurt <köpekgillerden hayvan>); Hırvatçanın rt kelimesi (burun <karanın denize doğru uzanmış kısmı>); vs.]

47.2.1. “Sessiz” ve “sesli”

Lazcada  P, Ô, T, Û, 3, W, Ç, Ö, Ky, Üy, K, Ü, Q, F, S, Ş, X, H  harfleri ile yazılan fonemler, daima ses tellerinin titreşimi olmaksızın telaffuz edildigine göre “sessiz”dirler (halk dilinde “sert”).

B, D, Â, C, Gy, G, Z, J, Ğ, Y, R, L  harfleri ile yazılan fonemler ise fısıldamadan söylendiklerinde, daima ses tellerinin titreşimi ile telaffuz edildiğine göre “sesli”dirler (halk dilinde “yumuşak”).

Kalan üç harf  M, N, V  ile yazılan fonemler ya “sesli” ya da “sessiz” olabilirler. (/m/ ve /n/ için bkz. 47.2.2. /v/ için bkz. 47.2.4.1.)

47.2.2. Genzel konson

Laz alfabesinde  M ve N harfleri ile yazılan fonemler, genzel konsonlardır. Ağızda dudaksıl veya dilsil kapantı varken akciğerlerden gelen hava genizden geçer.

47.2.2.1. /m/ fonemi

Lazcanın bu fonemi, kelime başında sessiz konsonun önünde bulunduğunda sessizdir. Yani ses tellerinin titreşimi olmaksızın telaffuz

edilir. Uluslar arası fonetik işaretleri (UFİ) ile [] yazılır. UFİ, köşeli parantez ([ ]) içine konur.

Örnek: []
möita	kırmızı
müule	kısa
mpula	bulut
mtuti	ayı
mûuûa	kül
msüveri	geyik

Bunun dışında /m/ fonemi, ses tellerinin titreşimi ile telaffuz edilir. Yani seslidir. UFİ ile [m] yazılır.

/m/ foneminin sesli olup olmaması tamamen fonem bağdaşmasına bağlıdır. Bundan dolayı iki alofonu[1] yazmak için tek bir harf yeterlidir.

43.2.2.   /n/ fonemi

/n/ foneminin boğumlanma bölgesi, alofona göre değişir: vuayel önünde bulunduğunda öndamağın ön tarafı ile dil ucu arasıdır (öndamaksıl). Konson önünde bulunduğunda o konsonun boğumlanma bölgesi ile aynı yerdir.

Bu fonemin sesli olup olmaması yine fonem bağdaşmasına bağlıdır. Kelime başında sessiz konson önünde bulunduğunda sessiz olup diğer yerlerde sesli olur.

Örnek:
sessiz []
ntxiri	fındık
néa	gök
sessiz []
nüola	kilit; anahtar

/n/ foneminin çeşitli alofonlarının tümü bağdaşmasaldır. Aralarında fonetik bakımından büyük farklılık göstermelerine rağmen bunları yazmak için tek bir harf yeterlidir.

47.2.3.    Genzel olmayan kapantılı konson

47.2.3.1.    /p/, /ô/, /b/

Laz alfabesinde P, Ô ve B  harfleri ile yazılan fonemler dudaksıldırlar (boğumlanma bölgeleri iki dudak arasıdır). /p/ ile /ô/ sessizdirler. /b/ ise sesli. Peki, /p/ ile /ô/ arasındaki fark nedir ?

/p/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri açık kalır. Dudaklar açılınca akciğerden gelen hava ağızdan çıkar. Arkasından bir vuayel gelirse dudaksıl kapantının açılışından bir an sonra ses telleri titremeye başlar.

/ô/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri kapalı bulunur. Dudaklar açılınca o zamana kadar ses telleri ile dudaklar arasında bulunan hava ağızdan fırlatılır. Arkasından bir vuayel gelirse dudaksıl kapantının açılışından bir an sonra ses telleri titremeye başlar. /ô/ fırlatmalı bir konsondur.

/b/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri daima titreşimlidir. Dudaklar kapalı iken de açılınca da.

[Fransızcanın /b/ fonemi, aynen Lazcadaki gibi, daima ses tellerinin titreşimi ile telaffuz edilir. Almancanın /b/ fonemi ise dudaklar kapalı iken titreşimsiz yani sessiz olup dudaksıl kapantının açıldığı andan beri ses tellerinin titreşimi ile telaffuz edilir. Her dilin kendilerine özgü fonem sistemi vardır. Aynı işaretlerin kullanılması çeşitli dillerin fonemlerinin tam aynı olmasını ifade etmemektedir.]

[“Baba” kelimesinin Farsçası baba, Gürcücesi mama, Fransızcası papa, Yunancası babadır. Çeşitli diller arasında çocuk dilinden gelen kelimelerin tesadüfen benzeme ihtimalleri oldukça yüksektir.]

47.2.3.2.    / t/, /û/, /d/

Laz alfabesinde T, Û ve D harfleri ile yazılan fonemlerin boğumlanma bölgeleri öndamağın ön tarafı ile dil ucu arasıdır (öndamaksıl). /t/ ile /û/ sessiz, /d/ sesli.

/t/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri açık kalır. Öndamak ile dil ucu arasındaki kapantı açılınca akciğerden gelen hava ağızdan çıkar. Arkasından bir vuayel gelirse bundan bir an sonra ses telleri titremeye başlarlar.

/û/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri kapalı tutulur. Öndamak ile dil ucu arasındaki kapantı açılınca o zamana kadar ses telleri ile kapantı arasında bulunan hava ağızdan fırlatılır. Arkasından bir vuayel gelirse bundan bir an sonra ses telleri titremeye başlar. /û/ aynen /ô/ gibi fırlatmalı bir konsondur.

/d/ fonemi, telaffuz edildiğinde ses telleri daima titreşimlidir.

devamı»     47-2»

[1] Alofon: aynı fonemi oluşturan değişkenler

Yasal uyarı: Bu sayfadaki materyaller (Yazı, fotoğraf, ses kaydı vb.)Telif Hakları ile ilgili yasal mevzuat uyarınca korunmakta olup, yazarların ve/veya Lazuri.Com'un yazılı izni olmadıkça kullanılamaz, kaynak gösterilerek dahi iktibas edilemez, her ne suretle olursa olsun ticari amaçla çoğaltma ve yayma yapılamaz, kopya edilemez, diğer internet sayfası ya da topluma acık yerlerde yayınlanamaz/yayımlanamaz.
Lazuri.Com

DİDİ LAZURİ NENAPUNA ÇIKTI !
	Lazcanın Yazıya Geçirilmesinde Tarihsel Bir Adım!... Bugüne kadar hazırlanmış en kapsamlı Lazca sözlük Didi Lazuri Nenapuna, 17 yıl süren detaylı bir alan araştırması ve kaynak taraması sonucu vücuda getirilmiş, Lazcanın bütün diyalektlerini karşılaştırmalı olarak ele alan, Lazca üzerine yapılmış en uzun süreli çalışma olması itibariyle alanında tek!... Seri/Sıra No.: Chiviyazıları: 244/Mjora:45 ISBN: 978-975-9187-40-8 25 Bin Lazca kelime Binlerce deyim ve atasözü Detaylı olarak incelenmiş fiil biçimleri Türkçe ve Latince karşılıklarıyla bitki ve hayvan adları Her kelime için çok sayıda Lazca örnek ve açıklama 1160 sayfa / Büyük boy / Sert kapak Adres: Mühürdarbağı sk. 8/1 Kadıköy İst. Tel.: 0 216 414 91 13/fax: 0 216 414 97 93/e-mail: bilgi@chiviyazilari.com
Lazuri.Com |		Devamı»»